Prof. Dr. Mustafa Durmuş – Merkez Bankası bu haftaki toplantısında faiz oranlarını 200 baz puan artırarak siyaset faizi olarak da malum haftalık repo faizini yüzde 15’ten 17’ye yükseltti.

Böylece uzunca bir zamandır kafasının üstünde duran “enflasyon-faiz teorisi” yeniden ayaklarının üstüne oturtuldu. 

Bu faiz artırımının, Merkez Bankası mecburi karşılık oranlarının yükseltilmesinde olduğu şeklinde, kıymeti iyice düşmüş olan TL’ye kıymet kazandırmak, ülkenin kredi risk primlerini (CDS) düşürmek ve enflasyonu aşağıya çekmek için yapıldığı açık. 

Nitekim faiz artırımının ilk ikisi üstünde ani tesiri görüldü, kur gevşedi ve CDS’ler düşmeye başladı. Enflasyon üstündeki tesiri ise zamana yayılı olarak ortaya çıkacak.

Enflasyon-faiz ilişkisini yeniden ayaklarının üzerine oturtmanın yüksek bedeli

Öte taraftan teoriyi tersinden okumanın (faiz netice değil nedendir biçiminde) yol açmış olduğu ekonomik ve toplumsal zarar mevzusunda şu ana kadar yapılmış bir özeleştiri yok. Ülkeyi yönetenler buna yanaşmıyorlar. Ekonominin ve Merkez Bankası’nın yeni patronları da geçmişi konuşmaktan yana değil. “Ne de olsa geçmiş geçmişte kaldı…”

Oysa yönetilenler olarak bizlerin aynı tutumu takınma lüksü yok. Hafızamızı tazeleyelim: Bakan Albayrak döneminde gerçek faiz oranları düşük tutuldu, başka faktörlerin de etkisiyle beraber bu durum döviz kurunu hızla yükseltti. Bu kez kurdaki bu süratli artışı durdurabilmek için 128-130 milyar dolarlık bir Merkez Bankası döviz rezervi kamu bankaları vasıtasıyla değerinin altında satıldı.(1) Üstelik ödenen bunca büyük bir bedele karşın döviz kurunun yükselmesi de durdurulamadı. 

Döviz kurunun süratli yükselmesiyle beraber oldukca büyük bir ekonomik ve toplumsal yıkım yaşandı, halen de yaşanıyor. Binlerce ufak işletme kapanmış oldu, döviz cinsinden borcu olanların borç stokları iyice büyüdü, bankaların eğitim edemediği batık krediler hızla arttı. Kapanan işyerleri yüzünden on binlerce işçi işi olmayan kaldı, cemiyet daha da yoksullaştı.

İş bilmezlik mi, bilerek ve isteyerek mi?

Bu durum  “iş bilmezlikten” meydana gelen bir durum muydu, yoksa bilgili olarak yürütülen bir strateji ve buna uygun para politikalarının bir sonucu muydu?

Mevzuyu bir tek “iş bilmezlik ya da liyakatsizlik” şeklinde nitelemelerle açıklayabilmek doğru olmaz. Kuşkusuz bu faktörlerin de ortaya çıkan bu fena netice üstünde mühim tesiri var. Sadece aslolan açıklayıcı unsur senelerdir bilgili bir halde izlenen birikim stratejisi. 

Zira senelerdir ülkede, ağırlıklı olarak da dış kaynaklarla finanse edilen (bilhassa de 2007 yılından bu yana), inşaat-emlak ve alt yapı yatırımlarına dayalı servet ve ana para birikim stratejisi uygulanıyor. Devletin elindeki neredeyse tüm kaynaklar bu yönde kullanılıyor, iktisat politikaları ise buna hizmet edecek bir halde kurgulanıyor.

Bu şekilde bir stratejinin sonucunda ülkenin en gözde sektörleri inşaat ve bunun en mühim ayağı konumundaki bankacılık sektörü olurken, azca sayıda inşaat şirketi ülkenin ekonomik olarak da, politik olarak da en mühim, en büyük ana para grupları haline geldiler.

Ülkenin yeni ‘beşi bir yerde’si

Nitekim basına da yansıdığı şeklinde, Dünya Bankası’na nazaran, dünyada devletten ihale alan firmalar sıralamasında en büyük ihaleyi alan ilk on şirketten beşi Türk inşaat şirketleri ve bunların üçü ilk beşte yer ediniyor. Bu şirketlerin sahiplerinin siyasal iktidarla oldukca yakın ilişki içinde olduğu ileri sürülüyor. Bu şirketlerin 1990-2018 döneminde devletten almış olduğu inşaat ihalelerinin tutarı 143 milyar dolar, kısaca bugünkü kur ile 1,1 trilyon liraya yakın.(2)

Bu firmalar bugüne dek hem inşaat alt yapısı, hem de kent hastaneleri, TOKİ konutları, lüks plazalar, AVM’ler şeklinde üst yapı inşaatları yaptılar. Aldıkları milyar dolarlık projeler için olmasıyla birlikte, yaptıkları inşaatları satabilmek için de bankacılık sistemine, kısaca krediye gereksinimleri var. Bu kredilerin maliyetlerinin yüksek olmaması gerekiyor ki ortaya ciddi boyutta bir kâr çıksın. İşte düşük gerçek faiz politikası burada devreye giriyor. 

Kısaca hem bu inşaat şirketlerinin kullandıkları yatırım ve işletme kredilerinin maliyeti yüksek olmamalı, hem de uzun vadeli konut- emlak kredisi kullanan tüketiciler için krediler pahalı olmamalı. Kısacası gerçek faizler düşük tutulmalı. Bu durum da uzunca bir süredir faizlerin (döviz kurunu patlatmak pahasına) niçin artırılmayarak düşük tutulduğunun iktisat politik arka planını sergiliyor.

Bu şekilde bir toplumsal zarar, “iş yapan hata da yapar” diyerek görmezden gelinebilir mi? Bunun bedeli bir tek bu politikaları uygulamakla görevli bir bakanı görevden alarak ödenebilir mi? 

Dolarizasyon tehlikesi

Faiz artırımının bir öteki sebebi dolarizasyon. Zira Ekim ayı bankacılık verilerine nazaran yabancı para cinsinden mevduatların toplam banka mevduatları içindeki oranı yüzde 56’yı aşıyor. (3) Kısaca para sahipleri yüksek enflasyon ve gelecekle ilgili belirsizlikler yüzünden TL’den kaçıp dolar ve avro cinsinden mevduata yöneliyorlar. Bu da kurun yükselmesine niçin oluyor.

Sıcak para kısır döngüsü

TL faizlerinin yükseltilmesi ülkedeki ekonomik büyümenin ana deposu olan sıcak paranın ülkeye gelmesi için de lüzumlu.  Zira faizler yükseltildiğinde oluşturulan faiz- kur makasından yararlanarak yüksek getiri elde etmek isteyen yabancı ana para, sıcak para olarak da malum portföy yatırımlarıyla ülkeye geliyor. Nitekim (her ne kadar son iki haftadır bir yavaşlama olsa da)  6 – 27 Kasım tarihleri içinde ülkeye gelen 1,85 milyar dolarlık sıcak para döviz kurunun gevşemesinde etkili oldu. (4)

Yalnız faiz artırımı ile enflasyonu denetim edebilmek mümkün mü?

Öteki taraftan bir tek faiz artırımı ile enflasyonun denetim altına alınabileceğini düşünmek de anlamlı değil. Zira Türkiye’de enflasyon bir tek parasal ya da toplam talepteki aşırılıktan meydana gelen bir olgu değil. Bununla beraber üretimde yaşanmış olan dar boğazlarla, yüksek ithal enerji girdi maliyetleriyle, düşük verimliliklerle, özetlemek gerekirse arza ilişkin maliyetlerle de ilgili bir olgu.  Üretimde dışa bağımlılığı azaltmaksızın, bir tek faiz artırımı ile kurdaki yükselişi bütünüyle durdurabilmek mümkün olamayacağından, bir tek faizleri yükselterek enflasyonu kalıcı bir halde düşürebilmek de zor.

Faiz sonucu ile beraber meydana getirilen vergi indirimleri

Faiz oranlarının artırılmasından iki gün ilkin vergileme alanında da bazı düzenlemeler yapılmış oldu. 22 Aralık tarihinde üst üste çıkartılan Cumhurbaşkanı Kararları ile vergilerde bir takım değişim gerçekleştirildi. 

Ilk olarak artık meydana getirilen bu düzenlemeleri anlayabilmek için maliyeci, hatta vergi hukukçusu dahi olmak kafi değil. Kararlara bakarak neyin ne işe yaradığını tam olarak idrak etmek zorlaşıyor.

Esnafa kira stopajı indirimi yok, diğerlerine var!

İkinci olarak bu kararlardan bazılarının niçin alındığını da anlayabilmek kolay değil. Örnek olarak, sinemaların Covid-19 sebebiyle kapalı olduğu bir dönemde 3320 sayılı Cumhurbaşkanı Sonucu ile yerli ve yabancı film göstermeleri için belirlenen eğlence vergisi oranları 31 Mayıs 2021 evveliyatına kadar sıfırlandı. 

Bir diğeri 3319 sayılı Karar. Buna nazaran kooperatiflere, vakıflara, derneklere ilişkin taşınmazların, yabancı devletlere, yabancı kamu yönetim ve kuruluşlarına, internasyonal kuruluşlara ilişkin diplomatik statüsü bulunmayan taşınmazların kiraya verilmeleri durumunda ve Gelir Vergisi Kanununun 70. maddesinde yazılı mal ve hakların kiralanması karşılığında bunlara meydana getirilen ödemelerde uygulanan tevkifat (stopaj) oranı, yeni senenin başından itibaren geçerli olmak suretiyle beş aylığına yüzde 20’den yüzde 10’a indirildi. 

İşin aslı hali hazırda yüzde 10 olan bu oran, aynı Kararla yüzde 20’ye çıkartıldı, sonrasında 31 Mayıs evveliyatına kadar yüzde 10 olarak yeniden belirlendi. Bunun niçin yapıldığını ise anlayabilmek zor.

Milyonlarca esnaf ve işletmenin, kira bedeline ek olarak ödedikleri kira stopajı Covid-19 koşullarında dahi yüzde 20 olarak devam ettirilirken bazı kurum ve kuruluşlara ilişkin taşınmazların kira stopajlarının yarıya indirilmesinin mantığını da anlayabilmek mümkün değil.

Covid-19 aşısının parasız olmayacağı anlaşıldı

Sonucu net olarak anlaşılabilen bir Karar ise 3318 Sayılı Karar. Zira bu karar ile 2021 yılının sonuna kadar Covid-19 aşılarının ithal ve tesliminde alınan Katma Kıymet Vergisinin oranı yüzde 1’e indirildi. Bu da bu aşıların devlet tarafınca ithal edilip ücretsiz bir şekilde yapılması yerine, hususi firmalarca getirilip piyasada satılacağının bir işareti.

Faiz artırımı ile dolaylı olarak ilgili aslolan vergi düzenlemesi ise gene 22 Aralık tarihinde meydana getirilen ve Gelir Vergisi Kanunun Geçici 67. Maddesi ile ilgili bir düzenleme. (5) Zira bu düzenleme ülkenin sıcak paraya olan ihtiyacının bir göstergesi olmasıyla birlikte, yüksek faiz geliri elde eden büyük servet sahiplerinin lehine bir düzenleme durumunda.

Asgari ücretli vergi öderken, faizcinin vergisini sıfırlayan bir karar

Zira bu Karar ile bankaların ve fonların ihraç edecekleri Gömü bonosu şeklinde kâğıtlardan elde edilmiş faiz gelirinin stopajı sıfıra kadar indirildi. Eklenen Geçici Madde 3 ile bu maddenin yürürlüğe girmiş olduğu tarih ile 31 Mart 2021 zamanı içinde, kısaca önümüzdeki 3 ay içinde, iktisap edilen, bankalar tarafınca ihraç edilen tahvil ve bonolardan elde edilmiş gelir ve kazançlar ile fon kullanıcısının bankalar olduğu varlık kiralama şirketleri tarafınca ihraç edilen kira sertifikalarından elde edilmiş gelir ve kazançlara ve yatırım fonlarından elde edilmiş kazançlara uygulanan Gelir Vergisi tevkifatı (stopajı) oranları yüzde 0’a kadar indirildi. 

Detay vermek gerekirse;  vadesi 6 aya kadar olan bu kıymetli kâğıtlardan sağlanan gelirlerden (ve elde tutulanların elden çıkartılmasından sağlanan kazançlardan) bir tek yüzde 5,  vadesi 1 yıla kadar olanlardan yüzde 3, vadesi 1 yıldan uzun olanlardan ise yüzde 0 oranında vergi alınacak (kısaca vergi alınmayacak).

Ne yazık ki bu düzenleme bizlere; net tutarının nerdeyse yarısı kadar bir vergi ve prim yükü altında ezilen 10 milyona yakın asgari ücretlinin, asgari ücretin vergi dışı bırakılması taleplerini umursamayanların, bir avuç yerli ve yabancı rantiyenin elde etmiş olduğu milyonlarca liralık faiz gelirinden asla vergi alınmayacağını söylüyor.

Gömü’nin zor durumda bulunduğunun itirafı şeklinde bir karar

Bu da bir yanıyla, Devlet Hazinesinin ne kadar zor durumda bulunduğunu gösteriyor. Zira Devletin yeni borçlanmaya ihtiyacı var sadece bunun için dünyanın en yüksek faizlerinden birini yerli ve yabancı finans kapitale vermek yetmiyor, bununla beraber ona ödediği faiz üstünden almış olduğu vergiden de vazgeçmesi gerekiyor. Bu bununla beraber Türkiye kapitalizminin, emperyalizmin mühim bir aracı olan küresel ana para hareketlerine ne kadar bağımlı hale geldiğini de gösteriyor.

Sözde değişik, özde değişik politika anlayışı

Kuşkusuz bir öteki boyutuyla, faiz oranlarının artırılması, faizden beslenen ana paraya devlet bütçesinden (dolayısıyla da vergi mükelleflerinden) daha çok kaynak aktarılması anlamına gelirken, faiz ödemelerinin bütçe içindeki payının da giderek artmasıyla ve bu şekilde devam ederse öteki kamusal hizmetler için ayrılan ödeneklerin giderek azalmasıyla sonuçlanacak.

Nitekim son birkaç yıla ilişkin bütçedeki faiz ödemeleri bu gidişatı doğruluyor. O şekilde ki: 2017 senesinde devlet bütçesinden faizciye 57 milyar TL, 2018’de 74 milyar TL, 2019’da 99,9 milyar TL ödendi. 2020 senesinde bu miktarın 137,4 milyar TL ve 2021’de 179,5 milyar TL olması planlanıyor. (6) Verili koşullarda bu hedefin tutması zor görünüyor.

Özcesi faiz oranları artırılırken, bununla beraber bu faizlerden alınan Gelir Vergisi oranlarının düşürülmesi ya da sıfırlanması artık bir AKP klasiğine dönüştü. Bu da her ekonomik probleminin altında faiz lobisi arama çabasının da, buna uygun propagandanın da artık toplumda karşılık bulamayacağı bir devrin geldiğini gösteriyor.

Dip notlar:

1. 1. https://www.sozcu.com.tr/2020/iktisat/merkezin-128-milyar-dolarlik-rezerv-satisi-tbmm-gundeminde (28 Kasım 2020).
   2.  “Turkey’s Pro-Government Construction Companies Among World’s Ten Most Tender-Winning Firms”, https://ipa.news (30 December 2018).
   3.   Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu verileri, https://www.bddk.org.tr/BultenAylik  (25 Aralık 2020).
   4.   Alaattin Aktaş, “Umut TL’ye geçişte ama bunun işareti henüz yok”, https://www.dunya.com (18 Aralık 2020).

•   22 Aralık 2020 Tarih ve 3321 Sayılı Cumhurbaşkanı Sonucu.

• 2021 Yılı Cumhurbaşkanlığı Senelik Programı (26 Ekim 2020).